IFRS 8 – Thông Tin Theo Bộ Phận: Nguyên Tắc Trình Bày Và Ghi Nhận

IFRS 8 – Thông Tin Theo Bộ Phận là một trong những chuẩn mực quan trọng trong hệ thống Báo cáo tài chính quốc tế (IFRS), đặc biệt đối với các doanh nghiệp có cơ cấu hoạt động đa ngành, đa khu vực. Chuẩn mực này yêu cầu doanh nghiệp công bố thông tin tài chính theo từng bộ phận hoạt động – phản ánh đúng cách mà ban điều hành quản lý, đánh giá hiệu quả và ra quyết định nội bộ.

Bài viết dưới đây Kế toán Lê Ánh sẽ giúp bạn hiểu rõ cách áp dụng chuẩn mực này, từ phạm vi áp dụng, nguyên tắc xác định bộ phận báo cáo đến các yêu cầu trình bày cụ thể và những lưu ý thực tiễn.

I. Phạm vi áp dụng IFRS 8

1. Đối tượng áp dụng IFRS 8

Theo quy định của IFRS 8 – Operating Segments, chuẩn mực này áp dụng bắt buộc đối với các doanh nghiệp có chứng khoán được giao dịch công khai trên thị trường chứng khoán, hoặc doanh nghiệp chuẩn bị phát hành công cụ vốn hay công cụ nợ ra công chúng (ví dụ: chuẩn bị IPO).

Cụ thể, điều này bao gồm:

• Doanh nghiệp niêm yết trên sàn chứng khoán trong và ngoài nước.
• Doanh nghiệp con của tập đoàn niêm yết, nếu có yêu cầu lập báo cáo tài chính hợp nhất.
• Các tổ chức tài chính, ngân hàng có niêm yết công khai cổ phiếu hoặc trái phiếu.

Các doanh nghiệp chưa niêm yết nhưng đang thực hiện báo cáo theo IFRS trên cơ sở tự nguyện cũng có thể áp dụng IFRS 8 để tăng tính minh bạch và nâng cao khả năng tiếp cận nhà đầu tư quốc tế.

2. Mối liên hệ giữa IFRS 8 với các chuẩn mực kế toán khác

Việc áp dụng IFRS 8 không diễn ra độc lập mà có mối quan hệ chặt chẽ với một số chuẩn mực IFRS quan trọng khác:

IFRS 10 – Báo cáo tài chính hợp nhất: IFRS 10 xác định nghĩa vụ hợp nhất các đơn vị thành viên, từ đó ảnh hưởng đến cấu trúc báo cáo tài chính – trong đó các thông tin theo bộ phận trình bày trong IFRS 8 cần phản ánh đầy đủ từng đơn vị được hợp nhất.

IAS 1 – Trình bày báo cáo tài chính: IAS 1 quy định cách trình bày tổng thể của báo cáo tài chính, bao gồm việc công bố thông tin bộ phận nếu phù hợp. IFRS 8 bổ sung nội dung chi tiết về các thông tin theo phân khúc (segment reporting) như một phần trong phần thuyết minh báo cáo.

IAS 14 – Thông tin bộ phận (bị thay thế): IFRS 8 thay thế hoàn toàn chuẩn mực IAS 14 kể từ năm 2009. Trong khi IAS 14 dựa trên phân loại theo yếu tố địa lý hoặc ngành nghề (industry/geography), thì IFRS 8 áp dụng cách tiếp cận theo quản trị nội bộ (management approach) – tức là báo cáo thông tin theo cách ban điều hành thực sự sử dụng để ra quyết định, chứ không phải theo khung phân loại chuẩn hóa như trước đây.

3. Ví dụ thực tế: Doanh nghiệp có nhiều bộ phận hoạt động

Hãy hình dung một tập đoàn đa ngành như Vingroup (Việt Nam) hoặc Samsung Group (Hàn Quốc). Các bộ phận hoạt động có thể bao gồm:

• Bộ phận sản xuất công nghiệp (như sản xuất ô tô, thiết bị điện tử),
• Bộ phận bán lẻ (chuỗi siêu thị, thương mại điện tử),
• Bộ phận dịch vụ (giáo dục, y tế, khách sạn),
• Bộ phận bất động sản (phát triển khu đô thị, căn hộ).

Mỗi bộ phận có chiến lược kinh doanh riêng, đội ngũ quản lý riêng, và được ban lãnh đạo tập đoàn đánh giá hiệu quả độc lập. Khi lập báo cáo theo IFRS 8, các thông tin về doanh thu, lợi nhuận, chi phí, tài sản... của từng bộ phận này cần được công bố riêng biệt, theo đúng thông tin mà “người ra quyết định điều hành chính yếu” (Chief Operating Decision Maker – CODM) sử dụng để quản trị doanh nghiệp.

>>> Xem thêm: IFRS 12 Công Bố Lợi Ích Trong Đơn Vị Khác

II. Nguyên tắc xác định bộ phận báo cáo

1. Khái niệm “bộ phận hoạt động” theo IFRS 8

Theo định nghĩa tại IFRS 8, một bộ phận hoạt động (operating segment) là một thành phần của doanh nghiệp thỏa mãn đồng thời ba điều kiện sau:

• Thực hiện hoạt động kinh doanh và tạo ra doanh thu, chi phí (bao gồm cả giao dịch nội bộ và bên ngoài);
• Có kết quả hoạt động được xem xét thường xuyên bởi người ra quyết định điều hành chính yếu (Chief Operating Decision Maker – CODM) để ra quyết định phân bổ nguồn lực và đánh giá hiệu quả hoạt động;
• Có sẵn thông tin tài chính riêng biệt để trình bày hoặc phân tích.

Cách tiếp cận theo “góc nhìn quản trị” là điểm cốt lõi của IFRS 8 – khác biệt hoàn toàn với IAS 14 trước đây (dựa trên ngành nghề và địa lý). Bộ phận hoạt động được xác định dựa trên cách tổ chức và quản trị nội bộ thực tế, chứ không nhất thiết theo danh mục sản phẩm hay vùng địa lý tiêu chuẩn.

2. Tiêu chí xác định bộ phận báo cáo

Không phải tất cả các bộ phận hoạt động đều phải trình bày riêng biệt trong báo cáo tài chính. IFRS 8 quy định bộ phận hoạt động chỉ trở thành “bộ phận báo cáo” (reportable segment) khi thỏa mãn ít nhất một trong ba ngưỡng định lượng sau:

- Doanh thu (bao gồm cả nội bộ và bên ngoài) của bộ phận chiếm từ 10% trở lên so với tổng doanh thu của tất cả các bộ phận hoạt động;

- Lợi nhuận hoặc lỗ (theo giá trị tuyệt đối) chiếm từ 10% trở lên của tổng lợi nhuận (lãi tuyệt đối) hoặc tổng lỗ (lỗ tuyệt đối) của tất cả các bộ phận;

- Tài sản của bộ phận chiếm từ 10% trở lên so với tổng tài sản của tất cả các bộ phận.
Ngoài ra, IFRS 8 cũng yêu cầu: Tổng doanh thu từ các bộ phận báo cáo phải chiếm ít nhất 75% tổng doanh thu bên ngoài. Nếu chưa đạt, doanh nghiệp phải bổ sung thêm bộ phận (dù không vượt ngưỡng 10%) để đảm bảo đủ mức 75%.

3. Vai trò của người ra quyết định điều hành chính yếu (CODM)

CODM là cá nhân hoặc nhóm chịu trách nhiệm cao nhất trong việc:

- Phân bổ nguồn lực cho các bộ phận hoạt động;

- Đánh giá hiệu quả từng bộ phận;

- Thường xuyên sử dụng các báo cáo nội bộ để ra quyết định.

Thông thường, CODM có thể là Tổng Giám đốc (CEO), Ban Giám đốc điều hành, hoặc Hội đồng Quản trị trong các tập đoàn lớn. Thông tin được sử dụng bởi CODM sẽ trở thành cơ sở trình bày thông tin phân khúc trên báo cáo tài chính – bao gồm hệ quy chiếu đo lường, loại chi phí, cấp độ tổng hợp…

4. Một số lưu ý khi xác định ranh giới bộ phận hoạt động

Không phải cơ cấu kế toán – mà là cơ cấu quản trị: Dù kế toán nội bộ không được phân tách hoàn toàn, nếu bộ phận được quản lý độc lập và có số liệu riêng biệt báo cáo lên CODM thì vẫn phải coi là một bộ phận hoạt động.

Bộ phận mới thành lập hoặc đang thử nghiệm: Nếu chưa phát sinh doanh thu nhưng đã có hoạt động chi phí và được CODM theo dõi, vẫn có thể coi là bộ phận hoạt động.

Gộp các bộ phận nhỏ: IFRS 8 cho phép doanh nghiệp gộp các bộ phận hoạt động nhỏ nếu có tính chất tương đồng (về sản phẩm, quy trình, khách hàng, phương thức phân phối...) và cùng được quản lý theo một hệ thống nội bộ nhất quán.

Không áp dụng cứng nhắc tỷ lệ 10%: Việc vượt ngưỡng chỉ là điều kiện cần – doanh nghiệp vẫn có thể trình bày thêm các bộ phận khác nếu thông tin đó hữu ích cho người sử dụng báo cáo tài chính.

>>> Xem thêm: Tổng Hợp Các Chuẩn Mực IFRS và IAS Đang Áp Dụng Mới Nhất

III. Nguyên tắc trình bày thông tin theo bộ phận

Các loại thông tin bắt buộc trình bày:

- Doanh thu, chi phí, lợi nhuận/lỗ, tài sản, nợ phải trả

- Giao dịch nội bộ và bên ngoài

- Cách trình bày thông tin khi bộ phận có các tiêu chí kế toán khác nhau

- Thuyết minh các cơ sở đo lường được sử dụng (accounting basis)

IV. Ghi nhận và đo lường thông tin theo IFRS 8

1. IFRS 8 ưu tiên cơ sở quản trị nội bộ (Management Approach)

Một điểm nổi bật và mang tính đột phá trong IFRS 8 là việc sử dụng “phương pháp quản trị nội bộ” (management approach) làm nền tảng để ghi nhận và đo lường thông tin theo từng bộ phận hoạt động.

Thay vì yêu cầu doanh nghiệp trình bày thông tin theo một hệ chuẩn kế toán thống nhất như IFRS hay VAS, IFRS 8 cho phép doanh nghiệp sử dụng đúng cơ sở kế toán, chính sách và phương pháp đo lường đang được ban lãnh đạo (CODM) sử dụng trong quản lý thực tế để trình bày thông tin phân khúc.

Điều này có nghĩa là: Các số liệu trình bày theo từng bộ phận có thể khác với các chỉ tiêu kế toán chuẩn mực trong báo cáo tài chính tổng thể.

Mỗi bộ phận hoạt động có thể áp dụng phương pháp khấu hao khác nhau, chính sách phân bổ chi phí khác nhau, thậm chí thước đo hiệu quả khác nhau (ví dụ: EBIT, EBITDA, dòng tiền…).

Quan trọng là phải thuyết minh rõ các cơ sở đo lường được sử dụng, để người sử dụng báo cáo hiểu và đánh giá đúng thông tin.

Cách tiếp cận này giúp phản ánh trung thực góc nhìn quản trị, hỗ trợ nhà đầu tư hiểu rõ hơn cách doanh nghiệp thực sự vận hành và ra quyết định.

2. So sánh với các chuẩn mực theo hướng thống nhất kế toán

Với cách tiếp cận linh hoạt hơn, IFRS 8 ưu tiên tính hữu ích cho người sử dụng báo cáo hơn là tính đồng nhất hình thức. Tuy nhiên, để đảm bảo tính minh bạch, doanh nghiệp cần cung cấp thêm các thông tin thuyết minh, giải thích về chính sách và sự khác biệt so với các chỉ tiêu IFRS tổng thể.

3. Ví dụ minh họa: Ghi nhận doanh thu và chi phí theo phân khúc

Ví dụ: Một tập đoàn đa ngành hoạt động trong ba lĩnh vực: bán lẻ, bất động sản và giáo dục. Ban điều hành sử dụng các tiêu chí khác nhau để đo lường hiệu quả từng bộ phận:

- Bán lẻ: đánh giá theo doanh thu thuần và tỷ suất lợi nhuận gộp;

- Bất động sản: đo lường theo dòng tiền từ hoạt động đầu tư;

- Giáo dục: tập trung vào chi phí đầu tư bình quân theo đầu học sinh và lợi nhuận thuần sau phân bổ.

Trong báo cáo tài chính hợp nhất theo IFRS: Doanh thu được ghi nhận theo chuẩn IFRS 15 (doanh thu từ hợp đồng với khách hàng).

Tuy nhiên, trong báo cáo theo phân khúc (segment reporting), tập đoàn có thể ghi nhận doanh thu theo từng giai đoạn xây dựng dự án, hoặc phân bổ chi phí quản lý chung theo tỷ lệ học sinh, tùy cách nội bộ sử dụng thông tin.

Ví dụ cụ thể số liệu (giả định):

Trong phần thuyết minh báo cáo, doanh nghiệp cần ghi rõ:

• Các chính sách ghi nhận áp dụng cho từng bộ phận;
• Những điều chỉnh nếu số liệu không phù hợp với IFRS tổng thể;
• Bất kỳ khoản giao dịch nội bộ nào ảnh hưởng đến báo cáo.

V. Lưu ý khi áp dụng IFRS 8 tại doanh nghiệp Việt Nam

Dù IFRS 8 mang lại nhiều giá trị trong việc nâng cao tính minh bạch và phản ánh thực chất hoạt động của doanh nghiệp, nhưng việc áp dụng chuẩn mực này trong bối cảnh Việt Nam vẫn còn tồn tại nhiều thách thức. Dưới đây là một số lưu ý quan trọng để đảm bảo áp dụng hiệu quả và đúng quy định quốc tế.

1. Thách thức trong xác định bộ phận báo cáo do hệ thống kế toán chưa phân tách rõ

Một trong những rào cản lớn nhất tại các doanh nghiệp Việt Nam khi tiếp cận IFRS 8 chính là cơ cấu tổ chức kế toán còn đơn tuyến, thiếu phân tách rõ ràng giữa các đơn vị nội bộ. Cụ thể:

- Kế toán quản trị và kế toán tài chính thường sử dụng chung dữ liệu, hệ thống sổ sách, khiến việc bóc tách chi tiết doanh thu, chi phí, tài sản riêng cho từng bộ phận gặp khó khăn.

- Nhiều doanh nghiệp chỉ lập báo cáo tài chính tổng thể, mà chưa có cơ chế ghi nhận và theo dõi riêng từng phân khúc kinh doanh theo cách ban điều hành ra quyết định.

- Việc xác định người ra quyết định điều hành chính yếu (CODM) và xây dựng hệ thống báo cáo nội bộ phù hợp với cách nhìn của CODM chưa phổ biến.

Chính vì vậy, doanh nghiệp cần xác lập rõ bộ phận hoạt động từ góc nhìn quản trị, đồng thời đầu tư vào công nghệ quản trị dữ liệu và phân tích nội bộ để chuẩn bị nền tảng cho việc áp dụng IFRS 8.

2. Yêu cầu nâng cao năng lực kế toán quản trị

IFRS 8 đặt trọng tâm vào cách doanh nghiệp thực sự vận hành và ra quyết định nội bộ, do đó việc áp dụng thành công phụ thuộc nhiều vào năng lực của đội ngũ kế toán quản trị và ban tài chính doanh nghiệp. Một số yêu cầu cụ thể gồm:

- Hiểu và phân tích được hoạt động từng bộ phận theo mục tiêu hiệu quả nội bộ, thay vì chỉ ghi nhận chi phí – doanh thu mang tính thủ tục.

- Làm việc sát với bộ phận điều hành và chiến lược để nắm rõ thước đo hiệu quả được sử dụng (EBIT, ROI, dòng tiền…).

- Có khả năng thiết kế hệ thống báo cáo theo phân khúc, thống nhất định nghĩa và chỉ tiêu đo lường giữa các bộ phận, đồng thời đảm bảo tính nhất quán khi trình bày ra bên ngoài.

Việc đào tạo kế toán quản trị theo chuẩn quốc tế, cũng như cập nhật kỹ năng phân tích và thuyết minh tài chính là yếu tố sống còn nếu doanh nghiệp Việt muốn tiếp cận IFRS một cách bền vững.

3. Hướng dẫn triển khai và kiểm toán phù hợp với quy định IFRS

Việc áp dụng IFRS 8 cần được đặt trong một kế hoạch chuyển đổi tổng thể sang IFRS, có lộ trình rõ ràng và phối hợp nhiều bộ phận:

Bước 1: Đánh giá hiện trạng hệ thống kế toán nội bộ – xác định khả năng phân tách số liệu theo phân khúc, mức độ phù hợp giữa báo cáo quản trị và báo cáo tài chính.

Bước 2: Xác định các bộ phận hoạt động, bộ phận báo cáo theo tiêu chí IFRS 8, thống nhất định nghĩa và chuẩn hóa phương pháp đo lường.

Bước 3: Thiết kế mẫu báo cáo phân khúc theo đúng thông tin được CODM sử dụng, đồng thời xây dựng cơ chế kiểm tra tính chính xác – đầy đủ.

Bước 4: Phối hợp với kiểm toán độc lập, đảm bảo thông tin phân khúc được trình bày minh bạch, có căn cứ và không mâu thuẫn với các phần khác của báo cáo tài chính.

Trong giai đoạn đầu, doanh nghiệp có thể triển khai “báo cáo song song” – vừa theo chuẩn VAS, vừa theo IFRS – để kiểm nghiệm hệ thống và điều chỉnh dần quy trình vận hành.

Tóm lại, IFRS 8 – Thông Tin Theo Bộ Phận: Nguyên Tắc Trình Bày Và Ghi Nhận không chỉ là một chuẩn mực kỹ thuật mà còn là công cụ chiến lược giúp doanh nghiệp phản ánh đúng thực tế vận hành theo góc nhìn quản trị. Việc hiểu rõ và triển khai hiệu quả IFRS 8 sẽ là bước đi quan trọng trên hành trình nâng tầm hệ thống báo cáo tài chính theo chuẩn mực quốc tế.

>>> Tham khảo: KHÓA HỌC CERTIFR ONLINE

                             KHÓA HỌC CHUYỂN ĐỔI BÁO CÁO TÀI CHÍNH TỪ VAS SANG IFRS